Prawo spadkowe

Dziedziną prawa odpowiedzialną za dziedziczenie ustawowe oraz rozporządzanie postanowieniami testamentów jest prawo spadkowe. Oferuję Państwu pomoc w zakresie analizy treści testamentów, zarówno zwykłych, jak i szczególnych, a także postępowania spadkowego: stwierdzenia nabycia spadku oraz jego podziału. Zdając sobie sprawę z częstych kontrowersji dotyczących zagadnień powiązanych z tą dziedziną prawa cywilnego, zapewniam konieczne opanowanie sytuacji i wyjaśnienie treści ustaw oraz postanowień testamentu osobom powiązanym ze sprawą.

Rodzaje testamentów cz 1

Testamenty zwykłe

W polskim ustawodawstwie wyróżniamy dwie grupy testamentów: zwykłe i szczególne. Do kategorii zwykłych zaliczamy testament własnoręczny (holograficzny), notarialny oraz allograficzny. Testamentami szczególnymi są testamenty ustny, tzw. podróżny oraz wojskowy. W poniższym artykule znajdzie się omówienie pierwszej grupy testamentów.

Najbardziej znanym i powszechnym testamentem jest testament zwykły własnoręczny (holograficzny). Jest to dokument sporządzany osobiście przez testatora- spadkodawcę. Dokument taki aby czynić zadość wymaganiom ustawowym przewidzianym dla tej formy testamentu, powinien być w całości sporządzony ręcznie, opatrzony datą oraz podpisem osoby sporządzającej testament. Brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów. Podpis testatora powinien składać się co najmniej z czytelnie napisanego nazwiska osoby go składającej. Prawo nie reguluje miejsca, w którym podpis powinien zostać złożony. Ze względu na pełnione przez niego funkcje zasadne wydaje się oczekiwanie, aby znajdował się on na końcu testamentu (pod rozrządzeniami). Ze względu na wymaganie własnoręczności sporządzenia testamentu holograficznego, z tej formy aktu ostatniej woli nie mogą skorzystać osoby: niepiśmienne, niemogące pisać (np. z powodów zdrowotnych – sparaliżowane), niewidome.

Testament może być również sporządzony w formie aktu notarialnego. To kolejny rodzaj testamentu, który powoli zaczyna przeważać nad aktami ostatniej woli w innych formach. Tendencję tę należy uznać za prawidłową, ponieważ testament notarialny, w porównaniu z innymi, ma bardzo wiele zalet. Po pierwsze, forma ta sprzyja realizacji ostatniej woli zmarłego. Po drugie, notariusz przechowuje testament, co gwarantuje, że po śmierci spadkodawcy nie zostanie on zniszczony przez niezadowolonego spadkobiercę (albo raczej osobę wyłączoną od dziedziczenia). Niemożliwe też będzie przerabianie czy podrabianie tego testamentu. Po trzecie, testament notarialny ma moc dowodową dokumentu urzędowego. Po czwarte, testament notarialny dostępny jest dla szerszej grupy testatorów, bo mogą go sporządzić osoby niepełnosprawne (np. niemówiące czy niesłyszące), ale też niepiśmienni. Po piąte, wyłącznie w testamencie notarialnym można ustanowić zapisy windykacyjne. Tak jak każda forma aktu ostatniej woli, również testament notarialny obok zalet ma pewne wady. Podstawowa to koszty, jakie trzeba ponieść w związku z jego sporządzeniem.

Ostatnim rodzajem testamentów zwykłych jest testament allograficzny zwany też testamentem urzędowym, ze względu na to, że przy jego sporządzaniu musi uczestniczyć osoba pełniąca określoną funkcję administracyjną (urzędową). Forma testamentu allograficznego to najbardziej złożona forma testamentów zwykłych znana polskiemu ustawodawstwu. Występuje w niej wyraźne odróżnienie formy oświadczenia ostatniej woli od formy czynności prawnej testamentu – oświadczenie ma formę ustną, natomiast testament formę urzędowego protokołu. Osoby biorące udział w czynności sporządzania testamentu allograficznego można podzielić na trzy grupy: testator, świadkowie i, najbardziej charakterystyczna dla tej formy testamentu, osoba pełniąca określoną funkcję administracyjną (osoba urzędowa). Testatorem sporządzającym testament allograficzny może być każda osoba mająca zdolność testowania. Testatorami w tym przypadku nie moga być osoby, którym przepisy prawa uniemożliwiają sporządzenie aktu ostatniej woli w tej formie tj osoby niesłyszące, niemówiące i głuchonieme, natomiast nie ma wątpliwości, że testament allograficzny może sporządzić osoba niewidoma. Katalog funkcji, których pełnienie umożliwia bycie osobą urzędową przy sporządzaniu testamentu allograficznego zawiera art. 951 § 1 KC, są to funkcjonariusze władz samorządowych różnych szczebli (wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta, marszałek województwa, sekretarz powiatu albo gminy lub kierownik urzędu stanu cywilnego). Katalog ten ma charakter zamknięty. Oznacza to, że nie jest dopuszczalne sporządzenie testamentu allograficznego przed kimkolwiek innym, nawet jeżeli jest zastępcą jednej ze wskazanych w powołanym przepisie osób, lub też ma uczestniczyć w sporządzaniu aktu ostatniej woli z polecenia czy upoważnienia takiej osoby. Dla sporządzenia testamentu allograficznego niezbędna jest obecność dwóch świadków. Nie powinno budzić wątpliwości, że jest to określenie liczby minimalnej potrzebnych świadków. Jeżeli chodzi o wymagania, jakie spełnić muszą świadkowie, to wynikają one z art. 956 i 957 KC regulujących bezwzględną i względną niemożliwość bycia świadkiem testamentu. Testator wyraża swą ostatnią wolę ustnie. Spadkodawca musi zatem osobiście i bez jakiejkolwiek ingerencji zewnętrznej przekazać rozrządzenia testamentowe do protokołu. Obowiązki świadka może pełnić protokolant, który jednocześnie utrwala treść testamentu. Protokół może być spisany ręcznie lub pismem maszynowym, z oznaczeniem daty dziennej, osoby spadkodawcy, organu urzędowego i świadków. Powinien zawierać treść oświadczeń woli spadkodawcy, jego podpis lub wzmiankę o przyczynie braku podpisu (gdy testator nie może podpisać protokołu) oraz podpisy świadków i osoby urzędowej. Protokół musi być odczytany spadkodawcy przed podpisaniem.

Rodzaje testamentów cz 2

Testamenty szczególne

Wyodrębnienie przez ustawodawcę katalogu testamentów szczególnych podyktowane jest koniecznością wyjścia naprzeciw skomplikowanym sytuacjom życiowym, które nie zawsze pozwalają na zgodne z formalnymi procedurami oświadczenie ostatniej woli. Pamiętać jednak należy, że szczególne formy testamentów są z zasady zastrzeżone dla sytuacji wyjątkowych tj. obawa rychłej śmierci, przeszkody niepozwalające lub znacznie utrudniające sporządzenie zwykłego testamentu, podróż polskim statkiem morskim lub powietrznym, czas wojny, mobilizacji lub niewola testatora. Dokonanie czynności prawnej na wypadek śmierci, w taki sposób, gdy nie występują wyjątkowe okoliczności, spowoduje nieważność testamentu.

Katalog testamentów szczególnych otwiera testament ustny. Aby można było sporządzić testament ustny, spadkodawca musi znajdować się w stanie wywołującym obawę rychłej jego śmierci. Testament ustny sporządzony może zostać także wtedy, gdy szczególne okoliczności uniemożliwiają lub bardzo utrudniają sporządzenie testamentu w zwykłej formie. Spadkodawca oświadcza swoją ostatnią wolę ustnie. Wyłącznie ustne oświadczenie woli testatora czyni zadość przesłankom określonym w przepisach prawa, co oznacza niedopuszczalność np. odczytania spadkodawcy sporządzonego wcześniej – pod jego nieobecność – pisemnego projektu testamentu i oświadczenie przez spadkodawcę, że to, co mu odczytano, uznaje za swoją ostatnią wolę. Kolejną przesłanką warunkującą ważność testamentu ustnego jest obecność trzech świadków. Wymagana przez ustawę obecność trzech świadków jest, podobnie jak w wypadku testamentu allograficznego, postanowieniem ustalającym jedynie minimalną ich liczbę. Ponadto treść testamentu ustnego musi zostać stwierdzona. Pierwszą z metod stwierdzenia treści ustnego testamentu jest spisanie oświadczeń woli spadkodawcy. Musi być ono dokonane w nieprzekraczalnym terminie roku od dnia ustnego wyrażenia ostatniej woli i może być sporządzone przez jednego ze świadków, jak też przez osobę trzecią. W dokumencie należy podać datę i miejsce oświadczenia, a także datę i miejsce spisania jego postanowień. Pod takim pismem podpisy złożyć muszą co najmniej dwaj świadkowie i testator lub wszyscy świadkowie. Jeśli spadkodawca nie może tak sporządzonego dokumentu podpisać, to muszą podpisać go wszyscy świadkowie, tzn. bezwzględnie tylu, ilu obecnych było przy oświadczaniu ostatniej woli. Druga, posiłkowa metoda, przewiduje możliwość stwierdzenia treści testamentu ustnego przez złożenie zgodnych zeznań trzech świadków testamentu przed sądem, w terminie sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku. W wyjątkowych wypadkach (gdy przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka na trudne do przezwyciężenia przeszkody), sąd może poprzestać na przesłuchaniu dwóch świadków. W takiej sytuacji warunkiem uznania postanowień testamentu jest również zgodność zeznań przesłuchiwanych.

Praktycznie martwą instytucją, jest forma testamentu na statku morskim lub powietrznym (testament podróżny). Uregulowanie tej formy testamentu szczególnego wynikało z przeświadczenia o podwyższonym niebezpieczeństwie związanym z podróżowaniem statkiem morskim czy powietrznym. We współczesnym, bardzo mobilnym świecie, to przepisy regulujące tę formę testamentu nie maja już racji bytu. Testament podróżny to odmiana testamentu allograficznego sporządzanego przed oficjalną osobą – dowódcą albo zastępcą dowódcy statku. Testator składa oświadczenie woli wobec dowódcy statku (jego zastępcy) w obecności dwóch świadków. Dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny. Taki testament mogą sporządzić osoby głuche lub nieme. Statek na którym podróżny składa oświadczenie ostatniej woli, musi być polskim statkiem wodnym lub powietrznym. Testament, zresztą nie tylko testament podróżny, osoby zmarłej na statku kapitan składa w sądzie rejonowym właściwym dla pierwszego polskiego portu, do którego statek zawinął, a za granicą polskiemu urzędowi konsularnemu.

Ostatnim rodzajem testamentu jest testament wojskowy. Jego regulacja prawna znajduje się poza kodeksem cywilnym, ponieważ art. 954 KC odsyła do rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z 30.1.1965 r. w sprawie testamentów wojskowych. Testamenty wojskowe są bardzo starą formą testamentu, albowiem znano je już w prawie rzymskim, jednak w praktyce spotyka się je niezwykle rzadko. Wyróżnia się trzy okoliczności przedmiotowe, które pozwalają na skorzystanie z formy testamentu wojskowego: mobilizacja, wojna, przebywanie w niewoli. Istnieje zamknięty katalog osób, które mogą sporządzić testament wojskowy. Należą do niego: żołnierze sił zbrojnych pełniący czynną służbę wojskową, pracownicy cywilni zatrudnieni w siłach zbrojnych, osoby cywilne towarzyszące wojsku: członkowie PCK i innych organizacji udzielających pomocy wojskowej służbie zdrowia, duszpasterze sił zbrojnych, członkowie służb pomocniczych i inne osoby wykonujące świadczenia osobiste na rzecz sił zbrojnych, wszystkie osoby cywilne znajdujące się na obszarze pod wyłącznym zarządem organów wojskowych albo na jednostce pływającej marynarki wojennej albo na statku powietrznym należącym do sił zbrojnych. Rozporządzenie w sprawie testamentów wojskowych przewiduje cztery formy testamentu wojskowego:

1)oświadczenie woli złożone ustnie sędziemu wojskowemu, który spisuje protokół z podaniem miejsca i daty sporządzenia, odczytuje go, sporządza wzmiankę o odczytaniu; podpisują spadkodawca i sędzia (gdy spadkodawca nie może się podpisać, sędzia umieszcza o tym wzmiankę) – jest to rodzaj testamentu allograficznego;

2)oświadczenie woli złożone ustnie w obecności dwóch świadków jednocześnie obecnych; jeden z nich spisuje oświadczenie podając miejsce i datę spisania; podpisują spadkodawca i dwaj świadkowie – jest to forma testamentu pisemnego niewłasnoręcznego;

3)oświadczenie woli złożone ustnie w obecności trzech świadków jednocześnie obecnych, jeden z nich spisuje oświadczenie podając miejsce i datę spisania, a także wyjaśnienie, dlaczego spadkodawca nie może się podpisać; testament odczytuje się spadkodawcy, dokonuje o tym wzmianki i podpisują wszyscy trzej świadkowie – jest to forma testamentu pisemnego niewłasnoręcznego bez podpisu testatora;

4)oświadczenie woli złożone ustnie w obecności (nawet niejednoczesnej) dwóch świadków, którego treść można później stwierdzić w trybie art. 952 §2 i 3 KC – jest to forma testamentu ustnego.

Każdy z testamentów szczególnych traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.

Dziedziczenie małżonka

Mimo że prawo spadkowe umożliwia spadkodawcy wskazanie następców prawnych w testamencie, częstszym tytułem dziedziczenia jest w praktyce ustawa. Kodeksowe reguły dziedziczenia ustawowego oparte zostały na więzach rodzinnych, jako że po spadkodawcy dziedziczą jego krewni i na równi z nimi małżonek (w pewnych warunkach dzieci małżonka) oraz osoby przysposobione.

W poniższym artykule zostanie przybliżona kwestia dziedziczenia małżonka spadkodawcy w zależności od różnych sytuacji.

1. Przesłanki powołania do dziedziczenia małżonka spadkodawcy

Warunkiem koniecznym dziedziczenia małżonka z ustawy jest pozostawanie w związku małżeńskim ze spadkodawcą do chwili otwarcia spadku. To następstwo prawne nie jest uzależnione od istnienia faktycznych więzi między małżonkami, prowadzenia gospodarstwa domowego, wspólnego zamieszkiwania czy istniejącego między nimi ustroju majątkowego. Także trwały i zupełny rozkład pożycia nie jest przesłanką wyłączającą możliwość dziedziczenia przez małżonka spadkodawcy.

Dokumentem stwierdzającym czy dana osoba może dziedziczyć jako małżonek spadkodawcy jest akt małżeństwa.

Należy jednak mieć na uwadze wyjątkową możliwość unieważnienia małżeństwa nawet po śmierci jednego z małżonków, a to w wypadku pokrewieństwa między małżonkami oraz z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w chwili zawarcia małżeństwa w zawartym poprzednio związku małżeńskim. W razie unieważnienia małżeństwa po śmierci spadkodawcy, małżonek pozostały przy życiu będzie traktowany tak, jakby nigdy nie był małżonkiem zmarłego.

Status małżonka spadkodawcy może być także podważony w procesie o ustalenie nieistnienia małżeństwa, który może wszcząć każdy, kto ma w tym interes prawny. Śmierć jednego z rzekomych małżonków nie przekreśla możliwości wytoczenia powództwa w tym zakresie.

Status spadkobiercy ustawowego traci małżonek spadkodawcy wskutek prawomocnego orzeczenia o włączeniu małżonka od dziedziczenia na podstawie art 940 KC. Małżonek pozostający w związku małżeńskim ze spadkodawcą do chwili otwarcia spadku może zostać wyłączony od dziedziczenia z ustawy, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy małżonka żyjącego, a żądanie było uzasadnione. Z powództwem o wyłączenie małżonka od dziedziczenia może wystąpić którykolwiek z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie później jednak niż w rok od otwarcia spadku

Nie jest powołany do dziedziczenia z ustawy małżonek spadkodawcy pozostającego w orzeczonej przez sąd separacji.

2. Dziedziczenie małżonka w zbiegu z dziećmi spadkodawcy

Najpierw do spadku powołani są spadkobiercy pierwszej grupy, tj.dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek.Dziedziczenie „w pierwszej kolejności” dzieci spadkodawcy oznacza, że wstępują one w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego w określonych ułamkiem częściach równych. Jeżeli zaś współdziedziczą z małżonkiem spadkodawcy, wówczas udziały spadkobierców są także zasadniczo równe, z wyjątkiem jednak przypadku, w którym więcej niż troje dzieci dochodzi do dziedziczenia z małżonkiem spadkodawcy, jako że temu ostatniemu ustawa zapewnia minimalny udział spadkowy, (co najmniej jedna czwarta całości spadku), co uprzywilejowuje go wobec pozostałych spadkobierców.

3. Dziedziczenie małżonka w zbiegu z rodzicami i rodzeństwem spadkodawcy

W przypadku kiedy spadkodawca nie posiadał dzieci, do spadku powołani są jego małżonek i rodzice. Brakuje obecnie w tej grupie rodzeństwa spadkodawcy; dopiero, jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu w częściach równych. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi 1/4 całości spadku. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z małżonkiem, wynosi połowę spadku. Oczywiście, drugą połowę spadku dziedziczy małżonek. Ponieważ pojawiły się wątpliwości dotyczące wielkości udziału spadkowego małżonka spadkodawcy dziedziczącego w zbiegu z pozostałym przy życiu rodzicem spadkodawcy, jeżeli drugi nie dożył otwarcia spadku i nie ma rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, konieczne stało się jednoznaczne rozstrzygnięcie tej kwestii przez ustawodawcę i tak wprowadził on przepis, który stanowi, że udział spadkowy rodzica dziedziczącego z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku.

Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy wynosi zawsze połowę spadku. W tym zakresie pozycja małżonka jest dlań korzystna, gdyż ustawodawca gwarantuje mu wysoki sztywny udział (oprócz przypadającego mu udziału w dotychczasowym majątku wspólnym) bez względu na liczbę dochodzących razem z nim do dziedziczenia krewnych spadkodawcy.

Masz pytania lub problem prawny?


Zadzwoń lub skorzystaj z formularza kontaktowego by przedstawić swoją sprawę.

Zadzwoń lub napisz wiadomość.