Wyodrębnienie przez ustawodawcę katalogu testamentów szczególnych podyktowane jest koniecznością wyjścia naprzeciw skomplikowanym sytuacjom życiowym, które nie zawsze pozwalają na zgodne z formalnymi procedurami oświadczenie ostatniej woli.

Pamiętać jednak należy, że szczególne formy testamentów są z zasady zastrzeżone dla sytuacji wyjątkowych tj. obawa rychłej śmierci, przeszkody niepozwalające lub znacznie utrudniające sporządzenie zwykłego testamentu, podróż polskim statkiem morskim lub powietrznym, czas wojny, mobilizacji lub niewola testatora. Dokonanie czynności prawnej na wypadek śmierci, w taki sposób, gdy nie występują wyjątkowe okoliczności, spowoduje nieważność testamentu.

Katalog testamentów szczególnych otwiera testament ustny. Aby można było sporządzić testament ustny, spadkodawca musi znajdować się w stanie wywołującym obawę rychłej jego śmierci.

Testament ustny sporządzony może zostać także wtedy, gdy szczególne okoliczności uniemożliwiają lub bardzo utrudniają sporządzenie testamentu w zwykłej formie. Spadkodawca oświadcza swoją ostatnią wolę ustnie.

Wyłącznie ustne oświadczenie woli testatora czyni zadość przesłankom określonym w przepisach prawa, co oznacza niedopuszczalność np. odczytania spadkodawcy sporządzonego wcześniej – pod jego nieobecność – pisemnego projektu testamentu i oświadczenie przez spadkodawcę, że to, co mu odczytano, uznaje za swoją ostatnią wolę. Kolejną przesłanką warunkującą ważność testamentu ustnego jest obecność trzech świadków.

Wymagana przez ustawę obecność trzech świadków jest, podobnie jak w wypadku testamentu allograficznego, postanowieniem ustalającym jedynie minimalną ich liczbę. Ponadto treść testamentu ustnego musi zostać stwierdzona.

Pierwszą z metod stwierdzenia treści ustnego testamentu jest spisanie oświadczeń woli spadkodawcy. Musi być ono dokonane w nieprzekraczalnym terminie roku od dnia ustnego wyrażenia ostatniej woli i może być sporządzone przez jednego ze świadków, jak też przez osobę trzecią. W dokumencie należy podać datę i miejsce oświadczenia, a także datę i miejsce spisania jego postanowień.

Pod takim pismem podpisy złożyć muszą co najmniej dwaj świadkowie i testator lub wszyscy świadkowie. Jeśli spadkodawca nie może tak sporządzonego dokumentu podpisać, to muszą podpisać go wszyscy świadkowie, tzn. bezwzględnie tylu, ilu obecnych było przy oświadczaniu ostatniej woli.

Druga, posiłkowa metoda, przewiduje możliwość stwierdzenia treści testamentu ustnego przez złożenie zgodnych zeznań trzech świadków testamentu przed sądem, w terminie sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku.

W wyjątkowych wypadkach (gdy przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka na trudne do przezwyciężenia przeszkody), sąd może poprzestać na przesłuchaniu dwóch świadków. W takiej sytuacji warunkiem uznania postanowień testamentu jest również zgodność zeznań przesłuchiwanych.

Praktycznie martwą instytucją, jest forma testamentu na statku morskim lub powietrznym (testament podróżny). Uregulowanie tej formy testamentu szczególnego wynikało z przeświadczenia o podwyższonym niebezpieczeństwie związanym z podróżowaniem statkiem morskim czy powietrznym. We współczesnym, bardzo mobilnym świecie, to przepisy regulujące tę formę testamentu nie maja już racji bytu. Testament podróżny to odmiana testamentu allograficznego sporządzanego przed oficjalną osobą – dowódcą albo zastępcą dowódcy statku. Testator składa oświadczenie woli wobec dowódcy statku (jego zastępcy) w obecności dwóch świadków. Dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny. Taki testament mogą sporządzić osoby głuche lub nieme. Statek na którym podróżny składa oświadczenie ostatniej woli, musi być polskim statkiem wodnym lub powietrznym. Testament, zresztą nie tylko testament podróżny, osoby zmarłej na statku kapitan składa w sądzie rejonowym właściwym dla pierwszego polskiego portu, do którego statek zawinął, a za granicą polskiemu urzędowi konsularnemu.

Ostatnim rodzajem testamentu jest testament wojskowy. Jego regulacja prawna znajduje się poza kodeksem cywilnym, ponieważ art. 954 KC odsyła do rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z 30.1.1965 r. w sprawie testamentów wojskowych. Testamenty wojskowe są bardzo starą formą testamentu, albowiem znano je już w prawie rzymskim, jednak w praktyce spotyka się je niezwykle rzadko.

Wyróżnia się trzy okoliczności przedmiotowe, które pozwalają na skorzystanie z formy testamentu wojskowego: mobilizacja, wojna, przebywanie w niewoli. Istnieje zamknięty katalog osób, które mogą sporządzić testament wojskowy. Należą do niego: żołnierze sił zbrojnych pełniący czynną służbę wojskową, pracownicy cywilni zatrudnieni w siłach zbrojnych, osoby cywilne towarzyszące wojsku: członkowie PCK i innych organizacji udzielających pomocy wojskowej służbie zdrowia, duszpasterze sił zbrojnych, członkowie służb pomocniczych i inne osoby wykonujące świadczenia osobiste na rzecz sił zbrojnych, wszystkie osoby cywilne znajdujące się na obszarze pod wyłącznym zarządem organów wojskowych albo na jednostce pływającej marynarki wojennej albo na statku powietrznym należącym do sił zbrojnych. Rozporządzenie w sprawie testamentów wojskowych przewiduje cztery formy testamentu wojskowego:

1) oświadczenie woli złożone ustnie sędziemu wojskowemu, który spisuje protokół z podaniem miejsca i daty sporządzenia, odczytuje go, sporządza wzmiankę o odczytaniu; podpisują spadkodawca i sędzia (gdy spadkodawca nie może się podpisać, sędzia umieszcza o tym wzmiankę) – jest to rodzaj testamentu allograficznego;

2) oświadczenie woli złożone ustnie w obecności dwóch świadków jednocześnie obecnych; jeden z nich spisuje oświadczenie podając miejsce i datę spisania; podpisują spadkodawca i dwaj świadkowie – jest to forma testamentu pisemnego niewłasnoręcznego;

3) oświadczenie woli złożone ustnie w obecności trzech świadków jednocześnie obecnych, jeden z nich spisuje oświadczenie podając miejsce i datę spisania, a także wyjaśnienie, dlaczego spadkodawca nie może się podpisać; testament odczytuje się spadkodawcy, dokonuje o tym wzmianki i podpisują wszyscy trzej świadkowie – jest to forma testamentu pisemnego niewłasnoręcznego bez podpisu testatora;

4) oświadczenie woli złożone ustnie w obecności (nawet niejednoczesnej) dwóch świadków, którego treść można później stwierdzić w trybie art, 952 §2 i 3 KC – jest to forma testamentu ustnego.

Każdy z testamentów szczególnych traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.

Porady Prawne Tczew