Pozbawienie władzy rodzicielskiej
Przesłanki. Postępowanie. Skutki
Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy wskazuje w art 111 trzy przesłanki uzasadniające pozbawienie rodzica władzy rodzicielskiej. Pierwszą przesłankę stanowi trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej. W razie przeszkody przemijającej zachodzi podstawa nie do pozbawienia, ale do zawieszenia wykonywania władzy rodzicielskiej przewidzianej w art 110 k.r.o. Drugą przesłankę stanowi nadużycie władzy rodzicielskiej, a trzecią zaniedbywanie w sposób rażący obowiązków względem dziecka. Wystąpienie jednej z tych trzech przesłanek stanowi podstawę pozbawienia rodziców lub jednego z rodziców władzy rodzicielskiej. Wszystkie przesłanki mogą wystąpić łącznie lub osobno. Brzmienie art. 111 § 1 k.r.o. wskazuje, że sąd opiekuńczy „z urzędu” pozbawia rodziców władzy rodzicielskiej w razie wystąpienia jednej z przesłanek.
Przesłanki
Pierwszą z wymienionych w art 11 k.r.o jest przesłanka trwałej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej. Przez trwałą przeszkodę, uniemożliwiającą wykonywanie władzy rodzicielskiej, należy rozumieć taki układ stosunków, który wyłącza sprawowanie przez rodziców władzy rodzicielskiej na stałe w tym sensie, że albo według rozsądnego przewidywania nie można ustalić czasu trwania tego układu albo – co najmniej – że układ ten będzie istniał przez czas długi. Do trwałych przeszkód orzecznictwo zalicza przewlekłą chorobę (w tym chorobę psychiczną) i skazanie uczestnika na karę długoletniego pozbawienia wolności
Kolejną przesłanką jest nadużycie władzy rodzicielskiej. Zgodnie ze stanowiskiem SN nadużycie władzy rodzicielskiej niekoniecznie musi się przejawiać w zachowaniach podjętych bezpośrednio wobec małoletniego dziecka. Zdaniem SN: „Agresywne zachowanie, stan nietrzeźwości, grożenie matce, zakłócanie spokoju domowego, wszystkie te zachowania uczestnika są manifestowane w obecności dziecka, nie można więc twierdzić, by pozostawały poza sferą oddziaływania na nie, i to oddziaływania bezpośredniego. Z poczynionych ustaleń wynika, że uczestnik nie narzuca sobie jakichkolwiek ograniczeń w związku z obecnością dziecka, co oznacza, iż nie poczuwa się w żadnej mierze do troski o jego uczucia i świadomie naraża je na nieuniknione, negatywne przeżycia. Wszystko to stwarza stan poważnego zagrożenia dla prawidłowego rozwoju dziecka, i symptomy tego zagrożenia już się – jak ustalił Sąd – ujawniły” postanowienie SN z 7.09.2000 r., I CKN 931/00. Zgodnie z art. 95 § 3 k.r.o. władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymagają dobro dziecka i interes społeczny. Treść władzy rodzicielskiej mieści m.in. obowiązek wychowywania dziecka (art. 95 § 1 k.r.o.). Naganne zachowanie rodzica wobec osób trzecich, w tym zwłaszcza osób bliskich, świadczy o nienależytym wykonywaniu obowiązku wychowania dziecka.W przepisie art. 111 § 1 k.r.o. nieprzypadkowo ustawodawca posługuje się zwrotem „nadużywają władzy rodzicielskiej”, który wskazuje, że nie stanowi podstawy pozbawienia władzy rodzicielskiej jednorazowe zachowanie stanowiące przykład nadużycia władzy rodzicielskiej.
Ostatnią przesłankę pozbawienia władzy rodzicielskiej stanowi rażące zaniedbywanie obowiązków względem dziecka. Nie każde zaniedbanie przez rodziców władzy rodzicielskiej daje podstawę do pozbawienia tej władzy, ale tylko takie, które może być zakwalifikowane jako rażące. Pojęcie rażącego zaniedbywania przez rodziców obowiązków wynikających z władzy rodzicielskiej wyjaśnił SN w postanowieniu z 19.06.1997 r., III CKN 122/97, niepubl., stwierdzając, że w przepisie chodzi o zaniedbania poważne lub zaniedbania o mniejszej wadze, lecz nacechowane nasileniem złej woli, uporczywością i niepoprawnością. Dopuszczalne jest pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej wskutek jednorazowego zachowania rodzica, ale musi to być zachowanie rażące, stanowiące zagrożenie dla zdrowia lub życia dziecka.Wprowadzając przesłankę zaniedbania przez rodziców obowiązków względem dziecka, ustawodawca wskazuje, że chodzi o „rażące” zaniedbania. Obowiązki rodziców zostały określone w art. 95 § 1 k.r.o., obejmują obowiązek wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz wychowania dziecka. Powyższy katalog ma charakter otwarty, o czym świadczy zastosowany w art. 95 § 1 k.r.o. zwrot „w szczególności”. Ustawodawca nie wymaga wystąpienia skutków zaniedbań, chociaż mogą one wskazywać na wystąpienie ich „w rażącym stopniu”.
Przykładami zachowań, które świadczą o wyczerpaniu przesłanki z art. 111 § 1 k.r.o., są m.in.: akty przemocy wobec żony, naruszanie jej godności, nadużywanie alkoholu, nieinteresowanie się małoletnim dzieckiem, niełożenie na jego utrzymanie.
Za naruszenie obowiązków może zostać uznane uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, nadużywanie alkoholu i uprawianie przestępczego procederu. W pierwszym przypadku ma miejsce naruszenie obowiązku zapewnienia utrzymania dziecka. Obowiązek taki w odniesieniu do całej rodziny został ponadto wyrażony w art. 27 k.r.o. Nadużywanie alkoholu, jak też uprawianie przestępczego procederu wyklucza wychowanie dziecka zgodnie z jego dobrem i interesem społecznym (por. art. 95 § 3 k.r.o.).
Ponadto brak zainteresowania życiem i zdrowiem dziecka jego potrzebami oraz problemami życia codziennego również stanowi przesłankę pozbawienia władzy rodzicielskiej z art. 111 §1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w postacie rażącego zaniedbania obowiązków rodzicielskich względem dziecka Rażące zaniedbywanie obowiązków może polegać na całkowitym zerwaniu więzi z dzieckiem, braku zainteresowania jego losem, wieloletnim nieutrzymywaniu kontaktów z dzieckiem z przyczyn leżących po stronie rodzica.
Warto wiedzieć, że:
Zgodnie z tezą postanowienia SN z 12.09.2000 r., III CKN 1143/00, LEX nr 532145: „Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie ma charakteru generalnego i może być orzeczone tylko, co do jednego dziecka, jeżeli w stosunku do tego dziecka wystąpi którakolwiek z przyczyn przewidzianych w art. 111 § 1 k.r.o.”
Postępowanie
Postępowanie o pozbawienie władzy rodzicielskiej należy do postępowań nieprocesowych. Oznacza to, że odpowiednim pismem procesowym wszczynającym to postępowanie jest wniosek o pozbawienie władzy rodzicielskiej a nie pozew.
Tego typu sprawy rozpoznaje sąd opiekuńczy tj. sąd rodzinny właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, w tym wypadku miejsca zamieszkania dziecka, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy miejsca jego pobytu. Jeżeli brak i tej podstawy – właściwy jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy.
Sprawa taka może zostać wszczęta zarówno na wniosek rodziców, jak i z urzędu, np. po zawiadomieniu sądu przez policję, że dobro dziecka jest zagrożone
Postanowienie w sprawach o pozbawienie władzy rodzicielskiej, może być wydane tylko po przeprowadzeniu rozprawy.
Sąd Najwyższy zajmuje stanowisko, zgodnie z którym w sprawach o pozbawienie władzy rodzicielskiej oraz w sprawach o odebranie dziecka, dziecko nie jest uczestnikiem postępowania, dlatego niewłaściwe jest wskazywanie dziecka w petitum wniosku jako uczestnika postępowania.
Skutki
Rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej nie ma prawa uczestniczyć w wychowaniu dziecka, zarządzać jego majątkiem, występować w jego imieniu, decydować, np. o miejscu zamieszkania dziecka, wyborze szkoły, wyjazdach itp. Natomiast rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej w dalszym ciągu jest zobowiązany do alimentacji, a dziecko zachowuje prawo do dziedziczenia po rodzicu. Również rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej może w przyszłości domagać się od dziecka alimentów na siebie oraz może po dziecku dziedziczyć.
Ponadto w dalszym ciągu rodzic ma prawo do osobistych kontaktów z dzieckiem, chyba że zakaz takich spotkań zostanie wydany przez sąd w wyroku pozbawiającym go władzy rodzicielskiej bądź w późniejszym postępowaniu.
Jeżeli ustanie przyczyna, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd może przywrócić władzę rodzicielską, jeśli dojdzie do wniosku, że jej przywrócenie jest w danych okolicznościach zgodne z dobrem dziecka.