Mimo że prawo spadkowe umożliwia spadkodawcy wskazanie następców prawnych w testamencie, częstszym tytułem dziedziczenia jest w praktyce ustawa. Kodeksowe reguły dziedziczenia ustawowego oparte zostały na więzach rodzinnych, jako że po spadkodawcy dziedziczą jego krewni i na równi z nimi małżonek (w pewnych warunkach dzieci małżonka) oraz osoby przysposobione.

W poniższym artykule zostanie przybliżona kwestia dziedziczenia małżonka spadkodawcy w zależności od różnych sytuacji.

1. Przesłanki powołania do dziedziczenia małżonka spadkodawcy

Warunkiem koniecznym dziedziczenia małżonka z ustawy jest pozostawanie w związku małżeńskim ze spadkodawcą do chwili otwarcia spadku. To następstwo prawne nie jest uzależnione od istnienia faktycznych więzi między małżonkami, prowadzenia gospodarstwa domowego, wspólnego zamieszkiwania czy istniejącego między nimi ustroju majątkowego. Także trwały i zupełny rozkład pożycia nie jest przesłanką wyłączającą możliwość dziedziczenia przez małżonka spadkodawcy.

Dokumentem stwierdzającym czy dana osoba może dziedziczyć jako małżonek spadkodawcy jest akt małżeństwa.

Należy jednak mieć na uwadze wyjątkową możliwość unieważnienia małżeństwa nawet po śmierci jednego z małżonków, a to w wypadku pokrewieństwa między małżonkami oraz z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w chwili zawarcia małżeństwa w zawartym poprzednio związku małżeńskim. W razie unieważnienia małżeństwa po śmierci spadkodawcy, małżonek pozostały przy życiu będzie traktowany tak, jakby nigdy nie był małżonkiem zmarłego.

Status małżonka spadkodawcy może być także podważony w procesie o ustalenie nieistnienia małżeństwa, który może wszcząć każdy, kto ma w tym interes prawny. Śmierć jednego z rzekomych małżonków nie przekreśla możliwości wytoczenia powództwa w tym zakresie.

Status spadkobiercy ustawowego traci małżonek spadkodawcy wskutek prawomocnego orzeczenia o włączeniu małżonka od dziedziczenia na podstawie art 940 KC. Małżonek pozostający w związku małżeńskim ze spadkodawcą do chwili otwarcia spadku może zostać wyłączony od dziedziczenia z ustawy, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy małżonka żyjącego, a żądanie było uzasadnione.

Z powództwem o wyłączenie małżonka od dziedziczenia może wystąpić którykolwiek z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie później jednak niż w rok od otwarcia spadku

Nie jest powołany do dziedziczenia z ustawy małżonek spadkodawcy pozostającego w orzeczonej przez sąd separacji.

2. Dziedziczenie małżonka w zbiegu z dziećmi spadkodawcy

Najpierw do spadku powołani są spadkobiercy pierwszej grupy, tj.dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek.Dziedziczenie „w pierwszej kolejności” dzieci spadkodawcy oznacza, że wstępują one w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego w określonych ułamkiem częściach równych. Jeżeli zaś współdziedziczą z małżonkiem spadkodawcy, wówczas udziały spadkobierców są także zasadniczo równe, z wyjątkiem jednak przypadku, w którym więcej niż troje dzieci dochodzi do dziedziczenia z małżonkiem spadkodawcy, jako że temu ostatniemu ustawa zapewnia minimalny udział spadkowy, (co najmniej jedna czwarta całości spadku), co uprzywilejowuje go wobec pozostałych spadkobierców.

3. Dziedziczenie małżonka w zbiegu z rodzicami i rodzeństwem spadkodawcy

W przypadku kiedy spadkodawca nie posiadał dzieci, do spadku powołani są jego małżonek i rodzice. Brakuje obecnie w tej grupie rodzeństwa spadkodawcy; dopiero, jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu w częściach równych. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi 1/4 całości spadku. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z małżonkiem, wynosi połowę spadku. Oczywiście, drugą połowę spadku dziedziczy małżonek. Ponieważ pojawiły się wątpliwości dotyczące wielkości udziału spadkowego małżonka spadkodawcy dziedziczącego w zbiegu z pozostałym przy życiu rodzicem spadkodawcy, jeżeli drugi nie dożył otwarcia spadku i nie ma rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, konieczne stało się jednoznaczne rozstrzygnięcie tej kwestii przez ustawodawcę i tak wprowadził on przepis, który stanowi, że udział spadkowy rodzica dziedziczącego z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku.

Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy wynosi zawsze połowę spadku. W tym zakresie pozycja małżonka jest dlań korzystna, gdyż ustawodawca gwarantuje mu wysoki sztywny udział (oprócz przypadającego mu udziału w dotychczasowym majątku wspólnym) bez względu na liczbę dochodzących razem z nim do dziedziczenia krewnych spadkodawcy.